Konkatedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim

---

Historia

Budowa

Po zakończeniu misji chrystianizacyjnej, którą zrealizował św. Otto z Bambergu w 1124 roku, na terenie podgrodzia Kamienia Pomorskiego wzniesiono drewniany kościół poświęcony św. Janowi Chrzcicielowi. W roku 1176 książę pomorski Kazimierz I postanowił ufundować tam katedrę, w miejsce wcześniej istniejącego kościoła. Ta decyzja była podyktowana przeniesieniem siedziby biskupów pomorskich z pobliskiego Wolina; Kamień był bowiem uznawany za bardziej ludny i bezpieczny teren.

Decyzję tę zatwierdził papież Klemens III w 1188 roku. Na nową świątynię przydzielono teren na wschód od grodu, gdzie mogły znajdować się dobra książęce. Budowę katedry, która początkowo miała być wzniesiona z granitowej kostki, a następnie z cegły, rozpoczęto prawdopodobnie między 1172 a 1176 rokiem, pieczę nad nią sprawował Herman von Gleichen do 1251 roku. Świątynia została zaprojektowana w stylu romańskim na bazie krzyża łacińskiego, tworząc trójnawową bazylikę z transeptem oraz półkolistą apsydą.

Budowa katedry podzielona była na dwa główne etapy. Pierwszy trwał od 1175 roku do rządów biskupa Hermana, natomiast drugi zakończył się w 1370 roku. W ramach pierwszego etapu wzniesiono chór kapłański oraz transept. W latach 1180-1210 dodano część prezbiterium, a około roku 1200 zbudowano zakrystię oraz w latach 1230-1250 kruchtę południową. Szczególnie wyróżniają się portale – północny, uznawany za najstarszy (powstały w XII wieku), oraz południowy, który został uznany za najpiękniejszy, przypisany czasom budowy z lat 1230-1250.

Około 1250 roku do transeptu południowego dobudowano portal oraz wprowadzono cenne romańskie rzeźby terakotowe z średniowiecza. Widać w nich stopniowe przejście z form romanicznych do wczesnogotyckich. Drugi etap budowy, zapoczątkowany po objęciu rządów przez biskupa Hermana, przyniósł istotne zmiany w pierwotnym projekcie, dodając wiele nowych pomieszczeń, w tym kapitularz oraz południowy krużganek wirydarza.

Proces budowy był niejednokrotnie przerywany najazdami wojsk brandenburskich w 1273 oraz 1308 roku. Ten ostatni najazd przyniósł znaczne zniszczenia, w tym częściowe spalenie istniejącego wschodniego fragmentu budowli. Po wznowieniu prac, kontynuowano budowę oraz rozbudowę katedry za czasów biskupa Fryderyka von Eickstedta, wznosząc główną nawę oraz dwie nawy boczne w stylu gotyckim. Katedra przybrała nowy wygląd, w tym gotycką wieżę o wysokości 58 metrów, przy której nie było bezpośredniego wejścia do wnętrza katedry, co jest charakterystyczne dla tego typu budowli.

W międzyczasie dodano także metalowe lektorium oraz przystosowano wnętrze katedry, wprowadzając elementy, które miały zachować spójność z romańskim chórem. W XIV wieku dodano organy, a do XV wieku po stronie południowej korpusu nawowego zainstalowano ozdobną, ceglaną attykę. Po zakończeniu budowy, rozpoczęto prace nad dekorowaniem świątyni, które obejmowały malowidła ścienne i elementy wyposażenia takie jak ołtarze oraz krucyfiksy.

Remont generalny

W latach 1848-1850, pod nadzorem Fryderyka Wilhelma IV, króla Prus, przeprowadzono gruntowny remont katedry, kierowany przez ówczesnego konserwatora sztuki, von Quasta. W trakcie tych prac usunięto barokowe empory z naw bocznych, a także zagospodarowano grobowce, zamykając je. Ponadto przeprowadzono wymianę posadzki. W 1855 roku wzniesiono nową, neogotycką wieżę zachodnią, inspirując się wcześniejszymi konstrukcjami.

Ściany katedry pozbawiono tynku oraz wcześniejszych polichromii, nałożono nowy tynk z mielonej cegły, który imituje brick finish. W 1858 roku król fundował witraże dla pięciu okien w apsydzie prezbiterium. Od tego momentu zaczęto również prace restauracyjne w krużgankach, mimo że południowa część nie została odbudowana ze względu na potrzebę podparcia budowli. W 1888 roku przeszły renowację barokowe organy, a w 1912 roku zainstalowano system ogrzewania oraz elektryczne oświetlenie.

W 1934 roku katedra przeszła kolejną restaurację, zmieniając wygląd wieży. W trakcie prac remontowych w latach 1934-1939 odkryto, że wnętrze katedry było pokryte malowidłami. Udało się częściowo odtworzyć średniowieczne fresco oraz odtworzono też rzeźby, które dawniej zdobiły wnętrze, wzmacniając w ten sposób jej historyczną wartość.

Okres II wojny światowej

W czasie II wojny światowej katedra doznała niewielkich uszkodzeń spowodowanych przez pociski artyleryjskie, które zniszczyły część oszklenia oraz dach. Główne ołtarze, w tym tryptyk oraz krucyfiks z 1270 roku, które obecnie można oglądać w Muzeum Narodowym w Szczecinie, zostały usunięte, a także wiele cennych przedmiotów ze skarbca katedralnego. Ceny dzieł sztuki, w tym duński relikwiarz św. Korduli z około 1000 roku, przetransportowano do kościoła w Benicach, gdzie opiekę nad nimi sprawował Hasso von Fleming.

Po zakończeniu wojny katedra została przekazana katolikom i odzyskała status katolickiego kościoła parafialnego. Rekoncyliacji budowli dokonał ksiądz Henryk Kulikowski 16 września 1945 roku, co rozpoczęło nowy rozdział w historii tej instytucji.

Kościół w polskich rękach

Już w 1945 roku w kaplicy Lepelów stworzono ołtarz dla obrazu Ukrzyżowanego Zbawiciela z Matką Bolesną, który dostarczono z brzozdowieckiego kościoła. Obraz ten miał swoje korzenie w archidiecezji lwowskiej i był uznawany za cudowny od 1746 roku. W 1948 roku tryptyk, który został zwieńczony krucyfiksem z 1340 roku z kościoła św. Mikołaja w Kamieniu Pomorskim, powrócił do katedry.

W 1957 roku dolnych ołtarz centralny umiejscowiono w skrzyżowaniu naw, a w latach 60. XX wieku przeprowadzono prace konserwatorskie, odsłaniając polichromie w zakrystii i chórze. Niezwykle ważnym momentem było przeniesienie gotyckiej ambony do filiału w Kozielicach oraz wprowadzenie ołtarza „Ecce Homo”, który miał swoje sceny nawiązujące do biblijnych wydarzeń. Nowe wykłady i konserwacje miały miejsce w kolejnych latach, podczas których wzbogacono katedrę o obrazy autorstwa Łukasza Cranacha starszego oraz innego ołtarza z XIV wieku obecnie w Katedrze Szczecińskiej.

Od momentu utworzenia diecezji szczecińsko-kamieńskiej w 1972 roku, katedra pełniła rolę konkatedry. W 2005 roku uznano ją za pomnik historii, a w 2010 roku otrzymała tytuł sanktuarium, słynącego łaskami obrazu Pana Jezusa Ukrzyżowanego oraz Matki Bożej Bolesnej, które pochodzą z Brzozdowic.

Kalendarium

Historia Konkatedry św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim sięga czasów średniowiecznych i jest bogata w różne etapy jej funkcjonowania. Oto najważniejsze daty i wydarzenia związane z tym obiektem:

• 1176–1544 – katedra rzymskokatolickiej diecezji pomorskiej,
• 1544–1648 – katedra pomorskich biskupów luterańskich,
• 1544–1812 – siedziba kamieńskiej kapituły luterańskiej,
• 1817–1945 – kościół parafialny Pruskiego Kościoła Unijnego,
• od 1945 – rzymskokatolicki kościół parafialny,
• 1972–1992 – konkatedra rzymskokatolickiej diecezji szczecińsko-kamieńskiej,
• od 1992 – konkatedra rzymskokatolickiej archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej.

Architektura

Konkatedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim to zabytek o niepowtarzalnym stylu architektonicznym. Jest to romańsko-gotycka budowla, wykonana w technice ceglarskiej, a jej wnętrze to trójnawowa bazylika z eleganckim wirydarzem, który znajduje się od strony północnej.

Wnętrze prezbiterium zachowało cechy zarówno stylu romańskiego, jak i wczesnogotyckiego, co świadczy o jej długiej i złożonej historii. Fasada południowa, bogato zdobiona w stylu gotyckim, przyciąga uwagę swoją finezją i kunsztem wykonania.

Na całkowity wygląd budowli ogromny wpływ ma imponujący blok wieżowy, który wznosi się nad całością. Owy masywny neogotycki element z 1934 roku, zwieńczony czterospadowym hełmem, kończy się dużym łacińskim krzyżem, co nadaje całości majestatyczny charakter.

Wnętrze

Wnętrze katedry zachwyca bogactwem detali, wśród których szczególną uwagę przyciągają organy barokowe z XVII wieku. Ufundowane przez biskupa kamieńskiego, księcia Ernesta Bogusława von Croya w 1669 roku, zostały stworzone przez mistrza Michała Berigiela z Szczecina, razem z rzeźbiarzami i rzemieślnikami, a ich przyciągający wzrok prospekt jest pieczołowicie zdobiony. Również na uwagę zasługuje barokowa ambona z 1682 roku, której autorstwo przypisuje się Johannowi Grundmannowi i Heinrichowi Redtelowi. Jej ścianki zdobią rzeźby czterech ewangelistów oraz św. Pawła, a także dekoracje o dużym znaczeniu symbolicznym.

Stylowe, krzyżowo-żebrowe oraz gwieździste sklepienia katedry cieszą się wysokim uznaniem dzięki roślinnym motywom w stylu średniowiecznym.

Prezbiterium

W sercu prezbiterium znajduje się majestatyczny ołtarz główny, stanowiący gotycki tryptyk z końca XV wieku lub początku XVI wieku. Sceną centralną jest Wniebowzięcie Matki Bożej, podczas gdy skrzydła przedstawiają męczeństwa św. Jana Chrzciciela oraz św. Faustyny (wg J. Kochanowskiej: św. Wiktora). Ołtarz ten jest pozostałością po 23 ołtarzach, które pierwotnie znajdowały się w katedrze. Antepedium zdobi wizerunek czterech ewangelistów, które pochodzą z chwilowego osiedlenia w kościele w Kozielicach.

Warto zwrócić uwagę na zakratowaną wnękę ścienną oraz średniowieczne tabernakulum, które nazywane jest sakrarią. Pod ścianami prezbiterium znajdziemy stalle kanoników datowane na XIV wiek, które przeszły istotne przemiany w XIX wieku. Na północnych ścianach umiejscowiono obrazy Drogi Krzyżowej autorstwa Lucasa Cranacha Starszego, a w bocznych partiach widnieją gotyckie rzeźby św. Jana Ewangelisty oraz św. Jana Chrzciciela, które najprawdopodobniej były częścią ołtarza głównego.

Polichromie z XIII lub XIV wieku pokrywają sklepienie prezbiterium, przedstawiając sceny Ukrzyżowania i roślinne ornamenty, które są symboliką ogrodu rajskiego z Drzewem Żywota.

Transept

Transept oddziela chór kapłański od głównej nawy, a zdobiona barokowa krata lektorium z 1684 roku, wykonana przez artystę o inicjałach „B. K.”, stanowi piękne zwieńczenie tego miejsca. W dolnej części lektorium znajdują się cztery obrazki przedstawiające sceny ze Starego Testamentu, namalowane przez Heinricha Redtela. Powyżej lektorium umieszczono gotycki krucyfiks z XV lub XVI wieku.

W transepcie obok ozdobnej kraty usytuowany jest tron arcybiskupi z baldachimem oraz ołtarz, przy którym odprawiana jest liturgia. Na południowej ścianie transeptu, można odnaleźć siedemnastowieczny ołtarz „Ecce Homo”, z obrazem Chrystusa namalowanym przez Heinricha Redtela na podstawie sztychu Rembrandta.

Na przeciwległej ścianie znajduje się duży krucyfiks wykonany około 1684 roku przez Johannę Grundmanna. Północne przęsło transeptu skrywa baptysterium z wczesnogotycką chrzcielnicą, której obrzeża zdobi barokowa krata kurtynowa z 1685 roku, stworzona przez artystę „B. K.”

Nawa

Przy filarze nawy północnej stoi ołtarz z drugiej połowy XVII wieku, który kiedyś zawierał gotycką szafę z figurami Najświętszej Maryi Panny i innych świętych. Obecnie w jego centralnej części wmontowano kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, a ołtarz ten pochodzi z kościoła św. Mikołaja w Kamieniu Pomorskim.

W kaplicy nawy południowej umiejscowiono ołtarz z obrazem Ukrzyżowanego z Brzozdowiec, który jest znany z łask, a przybył do Kamienia Pomorskiego w 1945 roku. Zachwyca również czternastowieczna polichromia, która pokrywa sklepienie nawy głównej, ukazująca Chrystusa Sędziego w mandorli.

Eputafium

W północnym skrzydle transeptu radca dworu książęcego, Gerhard Rabener, w 1686 roku złożył piękne epitafium dla swojej rodziny. Epitafium zdobiło wejście do grobowca, w którego centralnej części widniał portret Rabenera z jego synami i żoną. Po bokach umieszczono rzeźby Chrystusa Króla oraz Mojżesza.

Organy

Instrumenty muzyczne w katedrze stanowią niezwykle ważny element dziedzictwa kulturalnego. Organy zostały ufundowane przez ostatniego biskupa kamieńskiego i ich eksponaty symbolizują historię regionu. Bogato zdobiona dekoracja organów jest wyrazem złożonego programu ikonograficznego, w który wpisują się rzeźby kobiet symbolizujących różnorodne formy muzyki sakralnej.

Wykonane przez Michaela Berigela w XVII wieku, organy przeszły znaczne zniszczenie pod koniec II Wojny Światowej. Obecny stan instrumentu jest efektem rekonstrukcji zakończonej w 2004 roku.

Poddasze

W 2021 roku odkryto, że katedra posiada najstarszą zachowaną więźbę dachową w Polsce, którą datuje się na XIII wiek. Jej struktura, mocno przebudowana w ciągu wieków, wciąż nosi ślady średniowiecznych znaku ciesielskich. Zachowane drewno dębowe sprowadzano z wyspy Wolin; próbki wskazują na wiek ścinania materiału w latach 1260-1268.

Wieża

Obecna wieża, murowana i wysoka, jest już trzecią w historii katedry, zastępując wcześniejsze: romantyczną z 1850 roku oraz barokową z XVII wieku.

Dzwony

Katedra dysponuje pięcioma dzwonami, z których cztery wiszą na wieży, a jeden, uszkodzony, znajduje się w wirydarzu.

Typ	Nazwa	Masa (kg)	Ton	Rok produkcji	Producent	Uwagi
Dzwon uszkodzony	nieznane*	250	_	1860	F. Schuenemann, Demmin	_
Sygnaturka	nieznane*	około 80	ais”	XIV-XV w.	nieznana*	_
Mały dzwon	Maria	260	cis”	2017	Odlewnia dzwonów Jana Felczyńskiego, Przemyśl	_
Średni dzwon	św. Otton	500	a’	2019	Ludwisarnia Felczyńskich, Taciszów	_
Duży dzwon	nieznane*	1300	dis’	1848	Carl Voss, Szczecin	_

Wyposażenie

W katedrze zachowały się liczne obiekty i wyposażenie, w tym:

• krucyfiks z drugiej połowy XIII wieku, będący w Muzeum Narodowym w Szczecinie,
• stalle kanoników z drewna dębowego z XIII wieku,
• wielki krucyfiks w formie drzewa życia z XV wieku,
• barokowa pasja z końca XVII wieku, fundowana przez księcia Ernesta Bogusława von Croy,
• ozdobna ambona z 1682 lub 1683 roku, w której umieszczono rzeźby czterech Ewangelistów.
• lektoryjna krata z 1685 roku,
• chrzcielnica z XIII wieku,
• organy mające być epitafium rodu Gryfitów.

W kaplicy kolatorskiej w nawie południowej znajduje się również obraz łaskami słynący z Brzozdowiec, który przybył do Kamienia Pomorskiego po II wojnie światowej w 1945 roku,

w nami poprzednio wspomniane ołtarze boczne, w tym barokowy z kościoła św. Mikołaja z Kamienia.

W skarbcowej przestrzeni znajdowały się liturgiczne przedmioty od X do XVII wieku, w tym relikwiarz i wspaniałe ozdoby, które w większości zaginęły w czasach wojny.

W średniowieczu wirydarz katedralny był miejscem modlitw i kontemplacji, a obecnie pozostaje jedynym przykatedralnym wirydarzem w Polsce.

Nekropolia

Świątynia ta pełni rolę nekropolii książąt pomorskich, które należały do dynastii Gryfitów. W jej podziemiach znajdują się groby zasypane w kryptach, a wiele z nich datuje się na stan sprzed 1991 roku. Wśród pochowanych w tym miejscu możemy znaleźć ważne postacie, takie jak biskup Konrad I, który zmarł w 1186 roku.

W podziemiach katedry odnajdujemy szczątki nie tylko książąt pomorskich, lecz także wielu biskupów diecezji kamieńskiej, w tym:

• Kazimierz I (zmarły w 1182),
• Warcisław III (zm. 1264),
• Barnim I (zm. 1278),
• Barnim II (zm. 1295),
• Bogusław III (zm. 1309),
• Małgorzata (zm. 1313),
• Warcisław IV (zm. 1326),
• Otto I (zm. 1344),
• Bogusław V (zm. 1374),
• Bogusław VIII (zm. 1418),
• Zofia – żona Bogusława VIII (zm. 1448).

W katedrze spoczywają także liczni biskupi kamieńscy, a także dostojnicy kościelni, duchowni oraz osoby świeckie, co czyni to miejsce wyjątkowym pod względem historycznym i kulturowym.

Wirydarz

Wirydarz katedry kamieńskiej, wzniesiony na przełomie XIII i XIV wieku, stanowi unikalne rozwiązanie w skali całego kraju, będąc jedynym tego typu założeniem przykatedralnym w Polsce. Pełnił on różnorodne funkcje w historii,

żyjąc równocześnie w kontekście religijnym i społecznym. Używany był w przeszłości jako miejsce pochówku kanoników oraz biskupów kamieńskich, a także jako przestrzeń do kontemplacji.

Wirydarz był również ogrodem, oferując idylliczną atmosferę sprzyjającą medytacji i skupieniu według ówczesnych tradycji monastycznych.

---

Oceń: Konkatedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim

---